Κοραής, Αδαμάντιος

(Σμύρνη 1748 – Παρίσι 1833). Λόγιος και Διδάσκαλος του Γένους. Γόνος εύπορης οικογένειας καταγόμενης από τη Χίο, ο Κ. ανατράφηκε στη Σμύρνη και σπούδασε στην Ευαγγελική Σχολή, η οποία όμως τότε δεν προσέφερε παρά «διδασκαλίαν πολλά πτωχήν, συνωδευμένην με ραβδισμόν πλουσιοπάροχον», όπως έγραφε ο ίδιος. Τη μόρφωσή του συμπλήρωσε με ποικίλα αναγνώσματα στη βιβλιοθήκη που είχε κληρονομήσει από τον λόγιο παππού του, Διαμαντή Ρύσιο, και προπάντων με τη συναναστροφή και τη μαθητεία του κοντά στον Ολλανδό ιερέα, Βερνάρδο Κόιν (Keun). Ο πατέρας του, Ιωάννης, έμπορος υφασμάτων στη Σμύρνη, εκτιμούσε τα γράμματα, αλλά δεν προόριζε τον γιο του για λόγιο. Το 1771 τον έστειλε στο Άμστερνταμ, για να αναλάβει τη διεύθυνση του τοπικού υποκαταστήματος της επιχείρησης. Η ολλανδική πρωτεύουσα, με το φιλελεύθερο κλίμα της, την προηγμένη κοινωνία και την υψηλή πνευματική της στάθμη, ήταν μια αποκάλυψη για τον νεαρό Κ., ο οποίος παραμέλησε το εμπόριο και αφοσιώθηκε στη μελέτη και στην τέχνη. Ο βοηθός του υποκαταστήματος πληροφορούσε ανήσυχος μέσω αλληλογραφίας τους γονείς του Κ. για τη συμπεριφορά του, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι είχε παραδοθεί «εις ματαιότητες και ηδονές... Έχει τέσσαρας δασκάλους και μαθαίνει ολλανδέζικα, εβραϊκά, σπανιόλικα και φραντζέζικα. Μαθαίνει γεωμετρίαν και κιθάραν... Κάθε Σάββατον βράδυ, αντί να υπάγη εις την εκκλησίαν, πηγαίνει εις την όπεραν... τώρα επήρε άνθρωπο να του μάθη το σπαθί» [ξιφασκία]. Όταν χρεοκόπησε στο εμπόριο, επέστρεψε στη Σμύρνη (1778), όπου παρέμεινε τέσσερα χρόνια πριν ταξιδέψει στη Γαλλία (1782), για να σπουδάσει ιατρική στο Μονπελιέ. Στο μεταξύ όμως πέθαναν οι γονείς του και συνέχισε τις σπουδές του χάρη στις ενισχύσεις συγγενών αλλά και με τα περιορισμένα κέρδη που του απέφεραν οι μεταφράσεις γερμανικών και αγγλικών ιατρικών συγγραμμάτων στα γαλλικά καθώς και η μετάφραση μιας Κατήχησης του μητροπολίτη Μόσχας, Πλάτωνα, στα ελληνικά (1782). Παράλληλα συνέχισε τις μελέτες που είχε ξεκινήσει στο Άμστερνταμ, σχετικές με Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς, νεότερους φιλοσόφους και ιδίως τον Χιουμ, τον Ελβέτιο και τον Βολτέρο. Το 1788, διδάκτορας ήδη της ιατρικής, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και έζησε τη Γαλλική επανάσταση, η οποία ξέσπασε τον επόμενο χρόνο. Η τελευταία αποτελούσε για τον Κ. την απόδειξη της αλήθειας και της δύναμης των ιδεών του Διαφωτισμού, ενώ ταυτόχρονα φώτιζε την προοπτική για τη μοίρα του σκλαβωμένου ελληνισμού. Πεπεισμένος ότι η παιδεία, η αυτοσυνείδηση, «ο φωτισμός του Γένους» ήταν ο μόνος δρόμος που μπορεί να οδηγήσει στην έγερση του ελληνισμού αφοσιώθηκε σε ένα ενθεγερτικό και διαφωτιστικό έργο. Αυτό κατέστη σκοπός της ζωής του, τον οποίο επί σαράντα χρόνια υπηρέτησε με πίστη, πάθος και αμέτρητες προσωπικές, οικονομικές και επαγγελματικές θυσίες. Το ογκώδες συγγραφικό έργο του και γενικά η πολυσχιδής δράση του, που συνυφάνθηκε σχεδόν με όλα τα προβλήματα του ελληνισμού της εποχής του, μπορεί να διακριθεί σε δύο κατηγορίες: στην εκπαιδευτική και στην πολιτική. Την προαγωγή της παιδείας –με την ευρύτατη έννοια του όρου– επεδίωξε κυρίως με τις εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων, τη ρύθμιση του γλωσσικού ζητήματος, τον εκσυγχρονισμό των σχολείων και τη διάδοση του βιβλίου. Ως φιλόλογος εμφανίστηκε το 1798 με την κριτική έκδοση των Χαρακτήρων του Θεοφράστου. Ακολούθησαν δύο τόμοι με ιατρικές πραγματείες του Ιπποκράτη, άλλα μικρότερα έργα και, από το 1805, η μνημειώδης Ελληνική Βιβλιοθήκη. Στους 17 τόμους της σειράς αυτής και στους 9 των Παρέργων ο Κ. εξέδωσε δεκάδες –σχεδόν επίκαιρα για τους Έλληνες– έργα αρχαίων συγγραφέων: τους Λόγους του Ισοκράτη, τα Πολιτικά και τους Παραλλήλους Βίους του Πλούταρχου, τα Πολιτικά και τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, τα Γεωγραφικά του Στράβωνα, τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα και ακόμα τις τέσσερις πρώτες ραψωδίες της Ιλιάδας. Οι εκδόσεις αυτές, με τις εύστοχες κριτικές διορθώσεις του κειμένου και τις εκτενείς ερμηνευτικές και πραγματολογικές παρατηρήσεις –μνημεία πολυμάθειας και μόχθου– ανέδειξαν τον Κ. έναν από τους κορυφαίους φιλολόγους της εποχής του. Ο ίδιος όμως δεν απέβλεπε ούτε σε φιλολογικές δάφνες ούτε στη διάδοση της αρχαιομάθειας μεταξύ των Ευρωπαίων. Κύριος σκοπός του ήταν να μεταφέρει το μήνυμα των αρχαίων στους σύγχρονους Έλληνες, να αφυπνίσει την εθνική τους συνείδηση και να τους παρέχει πρότυπα αρετής και φιλοπατρίας. Γι’ αυτό σε κάθε τόμο προέτασσε εκτενή προλεγόμενα (τους περίφημους Αυτοσχέδιους στοχασμούς), τα οποία αναφέρονταν στα προβλήματα του σύγχρονου ελληνισμού και συνέβαλαν όσο λίγα κείμενα στη διαμόρφωση των φιλελεύθερων φρονημάτων της γενιάς του 1821. Στο γλωσσικό ζήτημα, που συζητήθηκε με πάθος τα τελευταία πενήντα χρόνια πριν από την Επανάσταση, ο Κ. ακολούθησε μέση οδό. Αντιτάχθηκε στον εξαρχαϊσμό της γλώσσας –και δέχτηκε τη σφοδρή πολεμική αρχαϊστών, όπως του Νεόφυτου Δούκα, του Στέφανου Κομμητά, του Παναγιώτη Κοδρικά– όμως δεν δεχόταν αυτούσια τη νεοελληνική δημοτική, η οποία, όπως πίστευε, έπρεπε να «καθαρισθή» και να «καλλωπισθή». Κατά τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του προσέγγιζε περισσότερο τη δημοτική και φαίνεται ότι υπήρχαν στιγμές που αμφέβαλε για την ορθότητα των γλωσσικών του ιδεών: «εάν κατά δυστυχίαν είναι εσφαλμένα [όσα υποστήριξε για τη γλώσσα]... φρονιμωτέραν άλλην συμβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συμβουλήν... να γράφη καθώς μιλεί, και να μη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς του». Όπως είπε ο Γ. Χατζιδάκις, ο Κ. «παρέπλεε τη δημοτικήν». Με βάση αυτές τις παρατηρήσεις είναι εσφαλμένος ο χαρακτηρισμός που του αποδίδεται ως πατέρα της καθαρεύουσας. Τη γλωσσική θεωρία και, γενικά, ολόκληρο το αναγεννητικό πρόγραμμα του Κ. συμμερίστηκαν οι περισσότεροι και σπουδαιότεροι από τους Έλληνες λόγιους της εποχής, όπως οι διευθυντές των πιο αξιόλογων γυμνασίων στην ελληνική Ανατολή, ο Βάμβας στη Χίο, ο Καΐρης στις Κυδωνίες, ο Κούμας και ο Οικονόμος στη Σμύρνη, ο Βαρδαλάχος στο Βουκουρέστι και στην Οδησσό, οι εκδότες του Λόγιου Ερμή, Κοκκινάκης και Φαρμακίδης στη Βιέννη κ.ά. Ιδιαίτερη απήχηση είχε το κήρυγμά του στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, ιδίως στους πολυάριθμους Χιώτες εμπόρους της Μασσαλίας, του Λονδίνου, της Τεργέστης, του Λιβόρνο, καθώς επίσης και στους κύκλους των πλούσιων ομογενών της Ρωσίας, στους Ζωσιμάδες, στον Καπλάνη και στον Βαρβάκη. Κινητοποιώντας με την τακτική αλληλογραφία του το ευρύτατο αυτό δίκτυο λόγιων και εμπόρων, ο Κ. κατάφερε ό,τι μόνο ένα συγκροτημένο υπουργείο Παιδείας μπορούσε ίσως να επιτύχει, δηλαδή τον εκσυγχρονισμό των διδακτικών μεθόδων, τον εμπλουτισμό των σχολικών προγραμμάτων με σύγχρονες γνώσεις, την επιμόρφωση δασκάλων, την ίδρυση νέων σχολείων, τον εξοπλισμό τους με πειραματικά όργανα φυσικής και χημείας, τη συγγραφή νέων διδακτικών βιβλίων, την αποστολή δεκάδων υποτρόφων στο εξωτερικό, την αθρόα μετάφραση ξένων συγγραμμάτων, τη χρηματοδότηση εκδόσεων, την ίδρυση βιβλιοθηκών και τυπογραφείων και, προπάντων, τη μετάδοση του ενθουσιασμού και της πίστης του στην επικείμενη πνευματική ανάσταση του Γένους. Η πολιτική του δράση, που εμπνεύστηκε από το φιλελεύθερο πνεύμα του Διαφωτισμού και τις δημοκρατικές αρχές της Γαλλικής επανάστασης, άρχισε το 1798, όταν ο Ναπολέων έχει ήδη καταλάβει τα Επτάνησα και εκστράτευε στην Αίγυπτο. Ο Κ. θεώρησε την ευκαιρία αυτή μοναδική για τους Έλληνες. Δημοσίευσε την Αδελφική Διδασκαλία για να χτυπήσει τον εθελόδουλο συγγραφέα (Αθανάσιο Πάριο;) της Πατρικής Διδασκαλίας (1798), ο οποίος, καλυμμένος πίσω από το όνομα του πατριάρχη Ιεροσολύμων, Άνθιμου, καλούσε τους Έλληνες να αγνοήσουν «το καινοφανές δόγμα της ελευθερίας» και να παραμείνουν πιστοί ραγιάδες του σουλτάνου. Αργότερα, με τα φυλλάδια Άσμα πολεμιστήριον (1800) και Σάλπισμα πολεμιστήριον (1801) και τον διάλογο Τι πρέπει να κάμωσι οι Γραικοί εις τας παρούσας περιστάσεις (1805), ο Κ. παρακίνησε τους Έλληνες να συμπράξουν στις πολεμικές επιχειρήσεις των Γάλλων κατά των Τούρκων. Στο μεταξύ, το 1803 τύπωσε το κείμενο μιας διάλεξης που είχε δώσει στο Παρίσι, με τίτλο Memoires sur l’ état actuel de la civilisation dans la Gréce. Το δοκίμιο αυτό, που αποτελεί την πιο εμπεριστατωμένη έκθεση περί της προεπαναστατικής Ελλάδας, είχε τεράστια απήχηση στους κύκλους των Ευρωπαίων διανοουμένων και συνέβαλε ιδιαίτερα στην ανάπτυξη του φιλελληνισμού. Η Επανάσταση του 1821 τον αιφνιδίασε, καθώς πίστευε ότι οι Έλληνες θα ήταν ώριμοι να εξεγερθούν κατά των τυράννων τους και να συστήσουν ευνομούμενο κράτος μόνο περίπου το 1850· ωστόσο, παραμέρισε τις επιφυλάξεις του και αφιέρωσε όλες του τις δυνάμεις στην ευόδωση του Αγώνα. Άλλωστε, όπως έγραφε και ο ίδιος, «το θηκάρι ερρίφθη πλέον μακριά και το σπαθί δεν θα ξαναεισέλθη». Φοβόταν, όμως, ότι μετά την εκδίωξη των Τούρκων δεν θα υπήρχε τοπική πολιτική ηγεσία, ικανή να αξιοποιήσει τα απαράμιλλα στρατιωτικά κατορθώματα του Αγώνα. Ήδη από τους πρώτους μήνες της Επανάστασης προέβλεψε ότι οι επαναστατημένοι Έλληνες, αδυνατώντας να ομονοήσουν και να αυτοδιοικηθούν, θα αναγκάζονταν να στραφούν σε αναζήτηση «προστασίας» κάποιας μεγάλης δύναμης ή να δεχτούν κάποιον αλλοεθνή βασιλιά, όργανο των ξένων και πυρήνα γύρω από τον οποίο θα συγκεντρώνονταν όλα τα αντιδημοκρατικά στοιχεία, όπως οι Φαναριώτες «τουρκοπρίγκηπες» και οι Επτανήσιοι «ψωροάρχοντες». Αυτούς τους κινδύνους επισήμανε στις αλλεπάλληλες εγκυκλίους του προς τους Έλληνες, σε υπομνήματα και εκατοντάδες επιστολές προς πολιτικούς, καπεταναίους, προκρίτους και προπάντων στις μνημειώδεις για το φιλελεύθερο πνεύμα τους Σημειώσεις στο προσωρινό Σύνταγμα της Ελλάδος του 1822· όμως ο αγώνας του δεν ευοδώθηκε. Το 1825 η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε την αγγλική προστασία και άρχισε να προσανατολίζεται στην αποδοχή ξένου ηγεμόνα ως βασιλιά της Ελλάδας. Στην προσπάθειά του να περισώσει ό,τι ήταν δυνατό, ο Κ. δημοσίευσε τους δύο διαλόγους Περί των ελληνικών συμφερόντων (1825 και 1827), με τους οποίους εξόρκιζε τους Έλληνες να δεσμεύσουν τουλάχιστον τον επίδοξο βασιλιά της Ελλάδας με ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα. Η κάθοδος του Καποδίστρια στην Ελλάδα έδωσε νέα τροπή στη ροή των γεγονότων. Δύσπιστος αρχικά απέναντί του, ο Κ. –οι τίτλοι ευγενείας και γενικά οτιδήποτε προερχόταν από το απολυταρχικό περιβάλλον του τσάρου τού προκαλούσαν αποστροφή– προθυμοποιήθηκε αργότερα να τον βοηθήσει, κυρίως μετά την προσωπική τους γνωριμία, αφού πείστηκε για τις ικανότητες και τις καλές προθέσεις του. Στη συνέχεια, όταν πληροφορήθηκε την αυταρχική πολιτεία του κυβερνήτη, την απροσχημάτιστη παραβίαση του Συντάγματος, την επιβολή λογοκρισίας κλπ., ο Κ. αντέδρασε άμεσα. Δημοσίευσε τα δύο φυλλάδια Τι συμφέρει εις την ελευθερωμένην από Τούρκους Ελλάδα να πράξη, διά να μη δουλωθή εις χριστιανούς τουρκίζοντας (1830-31), με τα οποία κατήγγειλε τον Καποδίστρια ως τύραννο, όργανο του τσάρου και καλούσε τους Έλληνες σε ένοπλη εξέγερση. Για τη στάση του αυτή επικρίθηκε ως στερούμενος ρεαλισμού, αφού αδυνατούσε να εννοήσει τις εφήμερες σκοπιμότητες. Όμως υπήρξε ένας αγνός δημοκράτης, ένας ακέραιος άνθρωπος, μια άγρυπνη και ασυμβίβαστη συνείδηση και συγκαταλέγεται ανάμεσα στους μεγαλύτερους πνευματικούς ηγέτες του νέου ελληνισμού. Το εξώφυλλο του φυλλαδίου «Σάλπισμα πολεμιστήριον», που δημοσίευσε ο Κοραής σε β’ έκδοση, λίγους μήνες μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης (Βιβλιοθήκη της Βουλής, Αθήνα). Η πρώτη σελίδα του φυλλαδίου «Σάλπισμα πολεμιστήριον». O Αδαμάντιος Κοραής υπήρξε ένας από τους κορυφαίους πνευματικούς ηγέτες του νέου ελληνισμού (Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα).